Tytułem wstępu

Analizując raporty z badań oświatowych i obserwując bezpośrednio działania wychowawcze części szkół, dostrzegamy niepokojące zjawisko kształtowania w szkołach relacji opartych na zakazach i karach, autorytarnej postawie dorosłych czy zwierzchników, braku akceptacji nietypowych rozwiązań, dystansu dla popełniania błędów czy uczenia się zachowań poprzez doświadczanie i branie odpowiedzialności. Zdaniem badaczy, w rezultacie prowadzi to do ograniczenia możliwości rozwoju uczniów i społeczności szkolnych, utrudnia nabieranie doświadczenia i rozwijanie poczucia własnej wartości dzieci i nauczycieli. W przypadku uczniów, grupą szczególnie dotkniętą tym zjawiskiem, są uczniowie o odmiennych od standardowych zachowaniach, poglądach czy umiejętnościach, w tym dzieci będące adresatami oddziaływań tzw. profilaktyki selektywnej. Zdaniem autorów raportów z badań nad dyskryminacją w szkole oraz raportu „Polscy nauczyciele i dyrektorzy w Międzynarodowym Badaniu Nauczania i Uczenia się TALIS 2013”, jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy są niskie kompetencje nauczycieli dotyczące tzw. umiejętności miękkich, wpływających na budowanie relacji. Odpowiedzią na te sytuacje może być kształcenie umiejętności dorosłych, ale także wdrażanie nowoczesnych rozwiązań systemowych w szkole, opartych na współpracy nauczycieli nastawionych na wspieranie uczniów, niezależnie od ich zdolności umiejętności czy problemów z zachowaniem.

Działania szkoły, które proponujemy jako alternatywę dla zjawiska formalizacji relacji i braku wsparcia uczniów, to Program Nauki Zachowania. Skierowany jest przede wszystkim do uczniów z trudnym zachowaniem, ale obejmujący swoim oddziaływaniem całą społeczność szkolną (wszystkich uczniów, rodziców i nauczycieli).

Program opiera się na rozwijaniu miękkich kompetencji dorosłych i ich intensywnym wykorzystaniu do wspierania uczniów, poprzez położenie akcentu na ich autonomię. Autonomia oparta powinna być na dawaniu możliwości popełniania błędów i poszukiwania nowych rozwiązań/strategii, dzięki którym można się uczyć oraz realizować swoje potrzeby i cele życiowe w sposób społecznie akceptowany. Prezentując Program otwieramy cykl artykułów poświęconych działaniom wychowawczym szkoły i wspierających pracę wychowawczą. Czytelnicy znajdą w nich zarówno podstawy teoretyczne, jak i praktyczne wskazówki. Obok artykułów poświęconych filozofii i działaniom wprost zawartym w PNZ, przedstawiamy opis ważnych obszarów i proponowanych rozwiązań, które towarzysząc Programowi wspierają go i wzmacniają skuteczność.

Przeczytaj o historii PNZ

 

Program w systemie oddziaływań profilaktycznych w szkole

Program Nauki Zachowania został zaplanowany tak, aby być częścią większego systemu oddziaływań profilaktycznych w szkole. Celem Programu jest zmniejszenie prawdopodobieństwa rozwijania się i pogłębiania zachowań ryzykownych u uczniów, poprzez wzmacnianie ich poczucia własnej wartości, uczenie umiejętności pozwalających na rozwijanie zachowań konstruktywnych i nawiązanie bliższych relacji z osobami dorosłymi pracującymi w szkole. Program Nauki Zachowania i jego przyległości, w następujący sposób wpisują się w system oddziaływań profilaktycznych w szkole:

Poziom I – Profilaktyka na poziomie podstawowym, tzw. uniwersalna – systemy klasowe i szkolne obejmujące wszystkich uczniów, pracowników szkoły i wszystkie okoliczności:

• Dyscyplina rozumiana jako ład i porządek w klasie oraz klasowe systemy motywacyjne.

• Szkolny system dyscyplinarny i motywacyjny – działania wychodzące poza klasę szkolną i stanowiące spójny i konsekwentny system wsparcia.

Poziom II – Profilaktyka na drugim poziomie, tzw. selektywna. Specjalne systemy ukierunkowane na uczniów zagrożonych wystąpieniem zachowań problemowych i ich narastaniem (Program Nauki Zachowania).

Poziom III – Profilaktyka na trzecim poziomie, tzw. wskazująca. Specjalnie, indywidualnie dopasowane wysoko specjalistyczne działania adresowane do uczniów z problemowymi zachowaniami (np. Funkcjonalna Analiza Zachowania).

 

Jak widać, PNZ skupia się przede wszystkim na drugim poziomie i jest to strategia zorientowana na uczniów powielających wzorce zachowań problemowych, które nie są jeszcze groźne. Są to uczniowie niewłaściwie/nieadekwatnie reagujący na to, czego się od nich oczekuje w związku z zachowaniem. PNZ to program oparty na fundamencie szkoły, który daje codzienne wsparcie i monitoruje zachowania uczniów znajdujących się w grupie ryzyka (II poziom) – takich, u których w przyszłości zachowania mogą przerodzić się w zachowania chroniczne; takich, którzy nie reagują na ogólnoszkolną politykę oraz regularnie otrzymują uwagi dyscyplinarne. Program Nauki Zachowania zawiera szereg podstawowych zasad wsparcia pozytywnych wzorców zachowań, takich jak:

• jasno zdefiniowane oczekiwania (cele, do których dążą uczniowie);

• pozytywne wsparcie uczniów w związku z zachowaniem zgodnym z oczekiwaniami – gdzie uczeń dostaje pozytywną informację (pochwałę) o tym, że jego zachowanie jest w porządku lub o postępie, np. o zmniejszeniu częstotliwości/intensywności niewłaściwego zachowania;

• zwiększenie liczby pozytywnych kontaktów z dorosłymi w szkole (informacje zwrotne od nauczycieli);

• nauka kierowania własnym zachowaniem (poprzez rozmowy z uczniami o charakterze coachingowym, nastawione na wspieranie odpowiedzialności i samodzielności ucznia);

• zacieśnienie współpracy pomiędzy nauczycielami oraz nauczycielami i rodzicami.

 

PNZ wykracza poza wpływ wywierany na pojedynczych uczniów. Daje całej szkole możliwość kreatywnej reakcji prewencyjnej, hamując rozwój poważnych problemów z zachowaniem. Poza tym PNZ jako interwencja wymaga i poprawia komunikację wśród nauczycieli, polepsza atmosferę w szkole, integruje grono pedagogiczne, daje nauczycielom poczucie wsparcia i jednocześnie efektywnej współpracy oraz, co ważne, pomaga uczniom dostrzec w dorosłych przyjazne im osoby.

 

Kryteria doboru ucznia do Programu

Program PNZ skierowany jest do grupy około 15–20% uczniów w szkole, którzy mają rozwijające się (ale nie skrajne) problemy z zachowaniem i obniżoną motywację do pracy na lekcjach. Często są to uczniowie, którzy spóźniają się na zajęcia, nie przynoszą właściwych przyborów, są nieprzygotowani, nie odrabiają zadań domowych czy po prostu przeszkadzają na lekcji (np. po to, aby zwrócić na siebie uwagę. Szacuje się, że 80% niewłaściwych zachowań jest nakierowanych na pozyskanie uwagi innych).

Do Programu Nauki Zachowania warto zapraszać uczniów, których niewłaściwe zachowania pojawiają się cyklicznie (powtarzają się), są obecne w różnych sytuacjach (okolicznościach) i mają miejsce w obecności różnych nauczycieli/pracowników szkoły. Uczeń zapraszany jest do Programu, gdy na skutek jego niewłaściwego zachowania on sam, jego rówieśnicy lub dorośli, ponoszą negatywne konsekwencje społeczne oraz, gdy następuje zaburzenie toku nauki samego zainteresowanego, jak i innych uczniów w klasie.

Z uwagi na fakt, że Program nie jest skierowany do uczniów przejawiających bardzo poważne problemy z zachowaniem (np. zaburzenia zachowania), ważne jest, aby zaproszeni uczniowie nie stwarzali niebezpieczeństwa dla samych siebie lub innych osób w szkole. Oznacza to, że PNZ nie jest odpowiedni dla uczniów, którzy zachowują się w sposób gwałtowny, stosują przemoc i bardzo poważnie naruszają regulamin szkoły. Ci uczniowie będą potrzebowali bardziej intensywnego, zindywidualizowanego wsparcia do nauki prospołecznych zachowań, a bardzo często przeprowadzenia Funkcjonalnej Analizy Zachowań (III poziom).

 

Zapraszanie uczniów do Programu

Do Programu zaprasza ucznia zazwyczaj nauczyciel lub rodzic ucznia. Inicjatywa może wyjść także od niego samego. Następnie szkolny zespół PNZ lub osoba koordynująca Program w szkole określa, czy zaproszenie spełnia wszystkie wymogi (np. czy uczeń kwalifikuje się do Programu, a jego zachowanie nie jest skrajne, czy były już podejmowane inne próby zmiany zachowania ucznia, czy zachowanie to ma miejsce u różnych nauczycieli itp.).

W każdej szkole, która wykorzystuje w swojej polityce wychowawczej PNZ, powinien znajdować się formularz zaproszenia do Programu. Na formularzu znajduje się miejsce na imię i nazwisko ucznia, datę, nazwisko i imię osoby zapraszającej oraz powód skierowania (to znaczy opis zachowań lub zachowania problemowego), hipotezę dotyczącą powodów takiego zachowania (to znaczy, do czego uczniowi służy niewłaściwe zachowanie) oraz strategie, które zastosowano do tej pory. Wszyscy nauczyciele i pracownicy szkoły powinni być zaznajomieni z formularzem zgłoszeniowym do PNZ, mieć do niego łatwy dostęp, aby go wypełnić/uzupełnić i dostarczyć osobie koordynującej Program.

Po pełnym przeanalizowaniu sytuacji ucznia i po zakwalifikowaniu go do Programu, nauczyciel zgłaszający ucznia prowadzi z nim rozmowę motywującą do zmiany zachowania i do ewentualnego wsparcia zmiany poprzez udział w PNZ (uczeń, aby móc uczestniczyć w Programie, musi wyrazić gotowość do zmiany zachowania).

Podczas spotkania nauczyciel omawia z uczniem zadania wynikające z udziału w programie i wspólnie z nim ustala cele, które ma osiągnąć, czyli nad jakim niewłaściwym zachowaniem będzie pracował.

Po powyższych krokach, do szkoły zapraszani są rodzice ucznia, którym nauczyciel oraz uczeń przedstawiają Program oraz cele, które zostały wypracowane wraz z uczniem na spotkaniu z koordynatorem. Na takim spotkaniu warto skoncentrować się na korzyściach dla ucznia związanych z uczestniczeniem w Programie i wynikającą z tego zmianą zachowania. Jeżeli rodzice wyrażą zgodę, uczeń może przystąpić do Programu.

Przygotowywany jest arkusz postępów dziennych dla ucznia, zawierający cele, nad którymi będzie pracował uczeń. Jednocześnie może zostać założony specjalny Zbiorczy Raport Postępów (arkusz Excel), w którym zbierane będą dane dotyczące postępów ucznia. Arkusz nie jest obowiązkowy, ale bardzo pomaga w monitorowaniu postępów w perspektywie tygodnia lub kilku tygodni. Wzór takiego gotowego arkusza uczestnicy mogą otrzymać podczas szkoleń.

 

Elementy PNZ

Można wyróżnić pewne istotne elementy procesu PNZ, które występują w dniu uczestniczenia ucznia w Programie, cotygodniowym spotkaniu zespołu koordynującego PNZ i analizie kwartalnej. Codzienne elementy to zarówno uczestnictwo konkretnych uczniów, jak i zarządzanie i wprowadzanie systemu. W spotkaniu cotygodniowym podsumowujemy dane, omawiamy je, a następnie, na ich podstawie podejmujemy decyzje dotyczące konkretnych uczniów. Dane każdego ucznia mogą być dostępne np. w formularzach Google tylko dla wybranych osób, dzięki czemu każda osoba zaangażowana w realizację Programu, może przed spotkaniem lub w każdym innym momencie przyjrzeć się wynikom poszczególnych uczniów, stworzyć sobie wykresy itp. W analizie kwartalnej podsumowujemy działania oparte na PNZ (wpływ i efekty PNZ) i przekazujemy te informacje nauczycielom, pracownikom szkoły, uczniom oraz rodzicom.

 

Dzień ucznia w Programie

Uczeń przychodzi do szkoły i zgłasza się do osoby, od której odbiera formularz RPD (może to być sekretarz szkolny, bibliotekarka, pedagog czy inna osoba, która codziennie o tej samej porze może być dostępna dla uczniów). Otrzymuje formularz raportu postępów dziennych (RPD), na którym są zamieszczone: imię i nazwisko ucznia, cel i miejsca na umieszczenie po każdej lekcji informacji zwrotnej, dotyczącej postępów w realizacji założonego celu. Informacja może składać się ze skali punktowej (np. od 0 do 3, gdzie 0 oznacza, że uczeń nie zrealizował celu, a 3, że zrealizował go w pełni) oraz informacji zwrotnej opisowej (co uczeń zrealizował, nad czym musi jeszcze popracować, jak ma tego dokonać). Punkty stanowią tutaj wyłącznie element pomocniczy i mają ułatwić uczniowi i nauczycielom monitorowanie postępów. Możemy także zrezygnować z informacji punktowej i skupić się tylko na informacji opisowej, ponieważ jest ona głównym elementem w procesie pracy ucznia nad swoim zachowaniem.

• Uczeń ma przy sobie formularz RPD i wręcza go na początku dnia wychowawcy (klasy młodsze) lub na początku każdej kolejnej lekcji na kolejnych etapach edukacyjnych.

• W trakcie lekcji nauczyciel monitoruje zachowanie ucznia i stara się wzmacniać go w momentach, gdy zachowanie jest właściwe (reakcje werbalne i niewerbalne nauczyciela).

• Uczeń odbiera RPD od nauczyciela po każdej lekcji lub zajęciach w szkole i otrzymuje od nauczyciela informację zwrotną dotyczącą realizacji ustalonego celu.

• Pod koniec dnia uczeń zwraca RPD koordynatorowi, który omawia z nim postępy w realizacji celu, a uczeń zabiera kopię RPD do domu. Podczas tej rozmowy może też nastąpić uczenie umiejętności niezbędnych w dalszych postępach i utrwalaniu nowego, pożądanego zachowania.

• Członkowie rodziny ucznia otrzymują kopię RPD, mówią mu o swojej reakcji na sukces i podpisują formularz. Następnego dnia rano uczeń oddaje podpisany przez rodziców formularz RPD osobie, od której pobiera nowy arkusz.

 

Każdy uczeń biorący udział w PNZ zaczyna i kończy dzień pozytywnym kontaktem z dorosłym i przez cały ten dzień otrzymuje częste informacje zwrotne na temat swojego zachowania. Jak już wspomniano, zasadniczymi elementami interwencji PNZ, jest informacja zwrotna udzielana przez nauczycieli po każdej lekcji oraz otrzymywane wsparcie podczas spotkań z prowadzącym nauczycielem.

Zakładając, że uczeń uczestniczy w Programie sześć tygodni, przez pierwsze dwa tygodnie nauczyciel przekazuje mu informacje. Przez kolejne dwa tygodnie, przy pomocy nauczyciela, uczeń dokonuje samooceny realizacji celu (np. zadaje się uczniowi pytania: „Ile punktów byś sobie dzisiaj przyznał/a?”, „Jakbyś uzasadnił/a taką właśnie punktację?”, „Co możesz zrobić, żeby na następnej lekcji utrzymać taki stan?” lub w sytuacji trudności: „Co możesz zrobić na następnej lekcji, żeby ta sytuacja uległa zmianie?” itp. W ostatnich dwóch tygodniach uczeń dokonuje samooceny samodzielnie. Oczywiście założone interwały czasowe są przykładowe, a każdy przypadek powinien uwzględniać możliwości ucznia.

 

UCZENIE UMIEJĘTNOŚCI W PNZ

Realizacja elementów PNZ nie może opierać się wyłącznie na analizie postępów ucznia, wzmacnianiu pozytywnych zachowań czy spotkaniach z uczniem. Wielu uczniów, oprócz relacji z nauczycielem, wysokiej jakości wsparcia oraz nasilonej uwagi, potrzebuje także uczenia umiejętności niezbędnych dla poprawiania i utrwalania zachowania. Z tego powodu warto, by nauczyciele oprócz rozmów nt. osiągnięć ucznia i informacji na temat obszarów do rozwoju, uczyli ich umiejętności.

Naturalnym momentem do tego zadania jest popołudniowa rozmowa koordynatora z uczniem. Duża grupa uczniów w trakcie takich rozmów wypracuje pomysły na sposób radzenia sobie ze zmianą. Niektórzy będą potrzebowali podpowiedzi, jednak spore znaczenie w utrwalaniu pomysłów i w ich realizacji ma nie tylko ustalenie zadań, ale także przygotowanie ucznia do realizacji planu. Z tego powodu sygnalizujemy konieczność uczenia umiejętności w trakcie spotkań. Kiedy koordynator (lub inny dorosły) prowadzi z uczniem rozmowę po zakończeniu lekcji, może wykorzystać do uczenia umiejętności sygnalizowane poniżej elementy. Warto, by pamiętał przy tym, że kluczem do sukcesu w PNZ jest autonomia, samodzielność i odpowiedzialność ucznia za przyjęte rozwiązania. Pomoże w tym umiejętność zadawania pytań, której uczymy na warsztatach przygotowujących do realizacji PNZ.

Zachęcenie ucznia do nazwania zachowania, które chce zmienić:

• Ustalenie konsekwencji dotychczasowego zachowania oraz spodziewanych pożytecznych dla ucznia konsekwencji nowego zachowania;

• Sprecyzowanie kroków, z których składać się będzie nowe, pożądane zachowanie;

• Ustalenie z uczniem, z których swoich kompetencji ujawnionych we wcześniejszych pozytywnych zachowaniach może skorzystać do uczenia się nowej umiejętności;

• Przećwiczenie z uczniem nowego zachowania np. poprzez odegranie prostej scenki, w której uczeń wykona wszystkie kroki nowego zachowania;

• Sprawdzenie, jak uczeń się czuje wykonując kroki nowego zachowania oraz co, ewentualnie, chciałby zmienić;

• Zachęcenie ucznia do zapisania planu nowego zachowania (ściąga - krok po kroku) do realizacji w dniu następnym;

• Zachęcenie ucznia do opowiedzenia rodzicom w domu jaki jest plan i jak zamierza go wykonać;

• Przypomnienie wraz z uczniem podczas porannej rozmowy kolejnego dnia, jaki przygotował plan i jak go zamierza zrealizować.

 

Spotkanie tygodniowe zespołu koordynującego PNZ

Bieżąca analiza przebiegu Programu jest podstawowa dla wspierania uczniów. Powinna się odbywać raz w tygodniu, a spotkanie powinno zająć nie więcej niż ok. 30-45 min. W ujęciu tygodniowym istnieje kilka podstawowych zadań, które są istotne dla zespołu odpowiedzialnego za realizację PNZ w szkole:

• Podsumowanie danych z całego tygodnia dla każdego ucznia oraz określenie na podstawie zebranych danych, czy ucznia pozostawić w Programie, zmodyfikować cel, czy zakończyć Program.

• Przydzielenie „elementów wsparcia” (nagród – tylko w początkowym etapie, aby nie ograniczać rozwoju motywacji wewnętrznej ucznia do zmiany zachowania) dla uczniów realizujących w 80% lub wyżej założony cel.

• Omówienie potencjalnych nowych kandydatów do PNZ.

 

Wykorzystywanie danych jest jednym z najważniejszych elementów w podejmowaniu decyzji. Kiedy codziennie zbieramy dane, ważne jest, by nie pozostały one tylko na papierze, lecz by były aktywnie wykorzystywane. Pomocne tu może być np. wprowadzanie ich do bazy danych. Informacje te mogą być dostępne wówczas dla wszystkich zainteresowanych, online (np. w formularzach Google) bądź w dzienniku elektronicznym, jeżeli szkoła korzysta z takiego rozwiązania. Dane posłużą do analizy postępów ucznia i na tej podstawie zespół PNZ podejmuje decyzję o kontynuacji oddziaływania na ucznia, modyfikacji celów lub wyłączenia ucznia z Programu.

 

Analiza kwartalna

Najistotniejszą cechą programu PNZ w ujęciu kwartalnym jest przekazywanie informacji nauczycielom i pracownikom szkoły oraz uczniom i ich rodzicom. Przekazywanie informacji tym grupom jest ważne z następujących powodów:

• Nauczyciele i pracownicy szkoły muszą wiedzieć, jak bardzo skuteczny jest system oraz:

• Ilu uczniów można włączyć do systemu?

• Czy istnieje spójna współpraca pomiędzy pracownikami szkoły: nauczycielami a rodzicami?

• Jaki wpływ wywiera system na poszczególnych uczniów?

• Jaki jest jego wpływ na ogólną atmosferę w szkole?

• Co działa, a co nie?

• Jak nauczyciele i pracownicy szkoły mogą poprawić system?

• Którzy uczniowie, nauczyciele i pracownicy szkoły zasługują na pochwałę?

 

Zespół może wykazać się kreatywnością w przekazywaniu informacji pracownikom szkoły i nauczycielom. W jednej ze szkół powołano biuletyn zwany „Gazetką PNZ”, którą pracownicy szkoły otrzymywali co kwartał. W biuletynie podawano listę imion uczniów biorących udział w PNZ, krótki opis ich postępów, przypomnienie o zebraniach i przekazanie wskazówek dotyczących pracy z uczniami przed rozpoczęciem lekcji, w czasie lekcji oraz udzielania uczniom prawidłowych informacji zwrotnych po zakończeniu lekcji. Biuletyn może być wydawany w formie elektronicznej (np. publikowany poprzez Dokumenty Google lub dziennik elektroniczny). Warto też poprosić samych uczniów, aby zapisywali swoje przemyślenia dotyczące udziału w Programie po to, by można było je zacytować w biuletynie anonimowo (po otrzymaniu zgody od uczniów). Innym rozwiązaniem jest przekazanie wszystkich informacji w czasie spotkań RP.

Doświadczenia polskich szkół, które podjęły trud wdrażania programu PNZ w swoich społecznościach, wskazują, że nawet gdy nie wszystkie elementy opisane w artykule udało się w pełni zrealizować, to efekty pracy były widoczne zarówno w zmianie zachowania uczniów, jak i w jakości pracy Rady Pedagogicznej.

 

Autorzy:

Katarzyna Salamon-Bobińska jest socjolożką, socjoterapeutką i edukatorką. Posiada doświadczenie w pracy w zakresie profilaktyki i terapii. Prowadzi zajęcia w Niepublicznym Ośrodku Doskonalenia Nauczycieli „Sophia”, współautorka i trenerka Programu Nauki Zachowania.

Stanisław Bobula jest psychologiem, edukatorem i coachem, współpracuje z NODN „Sophia” prowadząc szkolenia dla nauczycieli, psychologów i pedagogów szkolnych, dyrektorów szkół i wizytatorów ds. ewaluacji.

Norbert Karaszewski jest psychologiem, wieloletnim praktykiem w pracy profilaktycznej z zakresu zachowań problemowych dzieci i młodzieży. Trener Niepublicznego ODN „Sophia” z zakresu pracy wychowawczej szkoły. Współautor wielu prac zbiorowych na temat edukacji.

Jerzy Rządzki jest pedagogiem, edukatorem i coachem. W ramach prowadzonej przez siebie niepublicznej Poradni Profilaktyczno-Terapeutycznej w Zielonej Górze, realizuje szkolenia dla pracowników oświaty i biznesu. Współpracuje z NODN „Sophia” i z PARPA.